ફિલ્મ : 'ઈમ્તેહાન' ('૭૪)
નિર્માતા : બી.આર. ચાંદવાણી
દિગ્દર્શક અને કેમેરામેન : મદન સિન્હા
સંગીત : લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલ
ગીતકાર : મજરૂહ સુલતાનપુરી
રનિંગ ટાઇમ : ૧૫ રીલ્સ : ૧૪૬ મિનિટ્સ
થીયેટર : નટરાજ (અમદાવાદ)
કલાકારો : વિનોદ ખન્ના, તનૂજા, બિંદુ, અભિ ભટ્ટાચાર્ય, અસિત સેન, સી.એસ. દૂબે, અમૃત પટેલ, સપ્રૂ, રણજીત, મુરાદ, શાસ્ત્રી, અભિજીત સેન.
ગીત
૧. રૂક જાના નહિ, તૂ કહીં હાર કે, કાંટો પે... - કિશોર કુમાર
૨. રોજ શામ આતી થી, મગર ઐસી ન થી... - લતા મંગેશકર
૩. દેખો ઈધર ભી, જાને તમન્ના... - આશા ભોંસલે-ઉષા મંગેશકર
૪. બુઝા દે, અરે મૈં જલ ગઇ મૈં જલ ગઇ... - આશા ભોંસલે
વિનોદ ખન્નાની કદાચ આ પહેલી ફિલ્મ આ શ્રેણીમાં આવી છે. કારણ ચોખ્ખું છે. શક્ય હોય ત્યાં સુધી આ શ્રેણીની ફિલ્મોને ૧૯૩૧ થી ૧૯૭૦ સુધી મર્યાદિત રાખી છે. અપવાદો હોઇ શકે. હૉલીવૂડની ફિલ્મોનો બ્લૅક હીરો 'સીડની પોઇટીયા'ની) સ્પૅલિંગ મુજબ તો POITIER છે, પણ અમેરિકન ઉચ્ચાર ''પોઇટીયા'' થાય છે. આપણે વર્ષો સુધી જૅમ્સ બૉન્ડવાળા શૉન કૉનેરીનો ઉચ્ચાર 'સીન કૉનેરી' કરતા રહ્યા. સાચો ઉચ્ચાર ''શૉન'' છે, ''સીન'' નહિ.) ફિલ્મ 'ટૂ સર વિથ લવ'ની આજની ફિલ્મ 'ઈમ્તિહાન' સીધી ઉઠાંતરી છે. પણ એ તો કઇ ફિલ્મ ઉઠાંતરી નથી હોતી, એ બહાના હેઠળ ભલે માફ ન કરીએ પણ કેટલીક ફિલ્મોમાં નકલમાં અક્કલ બખૂબી વાપરવામાં આવી છે, એટલે ચલાવી લો, ગૂરૂ! કબુલ કે, વિનોદ ખન્ના કોઇ ગ્રેટ ઍકટર તો નહતો જ, પણ એની શારીરિક પર્સનાલિટી આકર્ષક અને આંખને જોવો ગમે એવો તો હતો જ. આ બધા જીતેન્દ્રો, ધર્મેન્દ્રો કે ઈવન શશી કપૂરોની લાઇનમાં આવતા એ બધા ઍકટરો ઍકટર કરતા હીરો વધુ હતા. ભારતીય પ્રેક્ષકોને એ વર્ષોમાં કે આજે, ફિલ્મનો હીરો કે હીરોઇન એટલે ગમે છે કે, ફિલ્મમાં એમનો રોલ એમને ગમે એવો હોય. પણ ઍકટર અને હીરો વચ્ચેનો ભેદ બહુ ઓછા જાણે અને એવી બધી બબાલોમાં પડવાનું એમને ગમતું ય નથી, માટે અશોક કુમાર, અમિતાભ બચ્ચન, દિલીપ કુમાર, સંજીવ કુમાર, બલરાજ સાહની કે નસરૂદ્દીન શાહ ઍક્ટિંગમાં નાના ગામની કેવી મોટી હસ્તિઓ છે, એની ઝાઝી ખબર ન હોય.
...ને તો ય, વિનોદ ખન્ના પેલી કૅટેગરીના તમામ હીરોલોગ કરતા ઍકટર વધુ સારો.... સરખામણીમા.
વિનોદના ચેહરા કે શરીરની એ ખૂબી હતી કે, એ 'ભાઇ'ના રોલમાં કે પ્રોફેસરના રોલમાં ય જસ્ટિફાઇડ લાગે, જેમ કે આજની ફિલ્મ 'ઈમ્તિહાન'માં પ્રોફેસર તરીકે લાગ્યો છે. ક્રેડિટ અફ કૉર્સ, ફિલ્મના દિગ્દર્શક (જેમણે કેમેરા પણ સંભાળ્યો છે.) મદન સિન્હાને ય ઈક્વલ આપવી પડે કે, ફિલ્મને ક્યાંય લપસવા નથી દીધી. એક તો ફિલ્મની વાર્તામાં કૉલેજના તોફાની છોકરાઓ ને એમાંય ધાંયધાંય જોબનીયું ધરાવતી વૅમ્પ બિંદુ ફિલ્મ પણ કેવળ સૅક્સ પ્રોજેક્ટ કરવા જ ઉતારી હોય, જેટલા કપડાં ઉતારાય એટલા ઉતારીને.... છતાં ફિલ્મ પરિવારના સભ્યો સાથે બેસીને જોઇ શકાય, એવી સ્વચ્છ બનાવી છે. ફિલ્મ મૅસેજ પણ આપે છે ને એક સારી ફિલ્મ જોવાનો સંતોષ પણ આપે છે.
મૂળ કરોડપતિ બાપ (મુરાદ)નો પુત્ર સંપત્તિ સામે આદર્શોને વહાલા કરીને, વિનોદ ખન્ના એક નાનકડા ગામની કૉલેજમાં નવાસવા પ્રોફેસર તરીકે નોકરીએ રહે છે. કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓ કદી ન સુધરે એવા જ નહિ, એમાંના કેટલાક તો એમના કહેવાતા લીડર અભિજીત સેન (જે વાસ્તવમાં કૉમેડીયન આસિત સેનનો પુત્ર પણ છે.)ના પાલતુ મવાલીઓ પણ છે. વિનોદને આવતાની સાથે કાઢી મૂકવા એ છોકરાઓ પૂરી કોશિષ કરે છે, વિનોદને કનડવાની. પણ આદર્શોની સાથે સાથે યુવાનીના પાઠ પણ પૂરી તરહથી ભણી ચૂકેલો વિનોદ વાત્સલ્યથી વિદ્યાર્થીઓને સુધારવાની કોશિષ કરે છે ને સફળ થાય છે- પેલા અભિજીતની ટોળકીને બાદ કરતા.
બીજી તરફ, એ જ કૉલેજના પ્રિન્સિપાલ અભિ ભટ્ટાચાર્ય વિનોદનો આદર કરે છે ને વળતા હૂમલા તરીકે, એક પગે ખોડવાળી એમની દીકરી તનૂજા વિનોદનો આદર કરે છે. 'બાય વન ગૅટ વન ફ્રી'ના માર્કેટિંગ મુજબ, તનૂ વિનુને આદરની સાથે સ્થાનિક કરવેરા કાપી લઇને પ્રેમ પણ આપે છે. આ સ્થાનિક કરવેરા એટલે શરૂઆતની આનાકાની ને પોતાની ફિલ્મી મજબુરીઓ વગેરે વગેરે...! પણ, 'ડૉન્ટ બાય ઍન્ડ ગૅટ ઍવરીથિંગ ફ્રી'નો ખૂમચો લઇને કૉલેજની જ સ્ટુડન્ટ બિંદુ વિનોદ ઉપર મોહિત થઇ જાય છે અને કોઇપણ ભોગે વિનોદને પોતાનો બનાવવાના મોહમાં, વિનોદ ઉપર બળાત્કારનો આક્ષેપ મૂકીને પોતાની હવસ એ રીતે પૂરી કરવા માંગે છે. અહીં બહેન તનૂના કહેવાથી, તનૂ અને વિનુ બન્ને જાસૂસ થઇ જાય છે. વિનોદ તો વકીલ પણ થઇ બતાવે છે, જેથી બિંદુમાંથી છૂટકારો અને તનૂજા સાથે હસ્તમેળાપ ગોઠવી શકાય. અહીંથી ને ત્યાંથી પુરાવાઓ એકઠા કરીને વિનોદ નિર્દોષ પુરવાર થાય છે ને તનૂને લઇને કૉલેજ અને ગામ છોડીને ઘરભેગો થઇ જાય છે. જીંદગીના ઈમ્તિહાન (પરીક્ષા)માં વિનોદ પાસ થઇ જાય છે, પણ એ ભૂલી ન જાય એટલે આપણો કિશોર કુમાર અદ્રશ્ય રહીને વચ્ચે વચ્ચે, ફાવે એટલી વાર ગાયે રાખે છે, 'રૂક જાના નહિ, તૂ કહીં હાર કે, કાંટો પે ચલકે મિલેંગે સાયે બહાર કે... હોઓઓઓ!'
ફિલ્મ બેશક સુંદર બનાવી છે. એના સર્જક મદન સિન્હાનું પહેલા કે પછી કોઇ નામ-બામ સાંભળ્યું નથી, છતાં માણસ કસબી છે. માત્ર ડાયરેકશન જ નહિ, ફિલ્મનો કૅમેરા ય આવડતથી વાપર્યો છે, જેથી પહાડ ઉપર આવેલ દેવલાલીના બાહરી દ્રશ્યો હૂન્નરથી ઉતાર્યા છે.
દરેક દિગ્દર્શકને લોચા મારવાનો ફિલ્મસિધ્ધ હક્ક છે, એ મુજબ મદને પણ પૂરતું ધ્યાન નથી રાખ્યું. તનૂજાને એક પગે ખોડ હોવાની સહાનુભૂતિ ઊભી થાય છે, પણ ફિલ્મ આગળ વધતી જાય છે, એમ મદન અને તનૂજા બન્ને ભૂલી ગયા છે કે, પૂરી ફિલ્મમાં તનૂને લંગડા ચાલવાનું હોય, એ જ રીતે '૭૦ના દાયકામાં ફાઇટ-માસ્ટર શૅટ્ટીની જેમ રવિ ખન્નાનું નામે ય મોટું હતું. વિનોદ ખન્ના સોમ દત્તની સાથે ફિલ્મ 'મન કા મિત'માં પહેલી વાર વિલન તરીકે આવ્યો, ત્યારે એ ફિલ્મની ફાઇટિંગ જોવા માટે અમદાવાદની કૃષ્ણ ટૉકીઝની બહાર લાઇનો લાગતી. આ ફિલ્મ સુનિલ દત્તે પોતાના ભાઇ સોમ દત્તને પ્રમોટ કરવા બનાવી હતી, ચાર નવા કલાકારોને લઇને... સોમ દત્ત, લીના ચંદાવરકર, સંધ્યા રાની અને વિનોદ ખન્ના, પણ સરવાળે એમાંથી બે જ ચાલ્યા ને બાકીના બન્નેનો તો આજ સુધી પત્તો નથી. ઈવન, નરગીસ ગૂજરી ગઇ કે સુનિલપુત્ર સંજય દત્ત જરા નવરો પડે એટલે હવાફેર માટે મુંબઇની જૅલમાં જતો-આવતો રહે છે, એના ટીવી-સમાચારોમાં ય સોમ સદત્તને જોયો? કોઇ લોચો પડી ગયો હશે.
અનિલ ધવન-રેહાના સુલતાનવાળા દિગ્દર્શક બી.આર. ઈશારાએ આ ફિલમના ડાયલૉગ્સ લખ્યા હોવાથી બીજા કરતા કંઇક વધારે દમ તો છે એના સંવાદોમાં. મારી લખેલી એક ટીવી સીરિયલ 'ખુશમીજાજ'માં કામ કરી ગયેલા મુંબઇના નાટયજગતના અમૃત પટેલને આ ફિલ્મમાં નાનકડો રોલ આપવામાં આવ્યો છે. કમનસીબી જુઓ, 'ખુશમીજાજ'ના ત્રણ હીરો હતા, અમૃત પટેલ, જતીન કાણકીયા અને રાજેશ (રઘુવીર) મેહતા. મારી સીરિયલ પત્યા પછી એ ત્રણે યના નામની આગળ 'સ્વર્ગસ્થ' લખવાના દહાડા આવ્યા. અસિત સૅન ઘણો સામાન્ય કૉમેડિયન હતો, પણ પર્સનલ લાઇફમાં ય એ કેટલો સામાન્ય બાપ હશે, એનો ચીતાર આ ફિલ્મમાં મુખ્ય વિલન બનતા અભિજીત સેનને જોઇને આવે છે. અભિ ભટ્ટાચાર્ય બહુ જુનો બૉર, પણ આ ફિલ્મમાં એ બહુ નડતો નથી. સી.એસ. દૂબે બહુ નાલાયક વિલન લાગે, ખાસ કરીને ચમચાગીરીના કે ભડવાના રોલમાં. કોઇ એકાદી ફિલ્મમાં શુધ્ધ હિંદી બોલવામાં ચાલી ગયો, એટલે મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં એને એવું કામ મળવા લાગ્યું.
યોગાનુયોગ એવો થયો કે મૂળ પાકિસ્તાનના પેશાવરમાં ૬ ઑકટોબર, ૧૯૪૬ના રોજ જન્મેલા વિનોદનો પરિવાર ટૅક્સટાઇલ ઉદ્યોગમાં મોટું નામ ગણાતો. હરીફરીને એ લોકો દિલ્હી આવ્યા ને ત્યાં જ ડીપીએસમાં ભણીને વિનોદ નાસિક પાસેના દેવલાલીની બૉર્ડિંગ સ્કૂલ બાર્ન્સ હાઇસ્કૂલમાં ભણ્યો ને આખી ફિલ્મ 'ઈમ્તિહાન'નું શૂટિંગ દેવલાલીની આ જ સ્કૂલમાં થયું છે. શત્રુઘ્ન સિન્હાને થોડો ય સફળ ન કહેવાય કે, વિલનમાંથી હીરો બનેલાઓમાં કેવળ વિનોદ ખન્ના જ ફૂલ્લી પાસ થયો. 'મન કા મિત' ઉપરાંત, મસ્તાના, સચ્ચા જૂઠા, પૂરબ ઔર પશ્ચિમ, આન મિલો સજના જેવી ફિલ્મોમાં વિલન કે સાઈડી રોલ કર્યા પછી વિનોદ 'હમ, તુમ ઔર વો'નો હીરો બન્યો કે તરત જ ગુલઝારની બે ફિલ્મો 'મેરે અપને' અને 'અચાનક'માં એની લાઇફ બની જાય એવા બે રોલ કર્યા. 'અચાનક' સાચી ઘટના ઉપરથી બનેલી ફિલ્મ હતી. કાવસ નાણાવટી વર્સીસ સ્ટેટ ઉપર આધારિત આ ફિલ્મમાં વિનોદ કાવસનો રોલ કરે છે.
વિનોદ ખન્નાએ પાકિસ્તાની ફિલ્મ 'ગૉડ ફાધર'માં લીડ રોલ કર્યો હતો. વાંક કોનો એ જોવાનું કામ આપણું નથી, પણ વિનોદ ભાગ્યે જ સોલો હીરો તરીકે ચાલ્યો, પણ જોડીમાં વધુ જામ્યો, એમાં રાજેશ ખન્ના, અમિતાભ બચ્ચન કે શત્રુઘ્ન સિન્હા સાથે ઘણી ફિલ્મોમાં એ પૅરેલલ હીરો તરીકે આવ્યો પણ એ તમામ હીરો સાથે વિનોદને ઝગડા થયા અને કાયમ માટે અબોલા રહ્યા. હાલમાં તો એ મોદી સરકારમાં એક સામાન્ય સંસદ સભ્ય તરીકે છે, નહિ તો અગાઉની ભાજપ-સરકારમાં એ ઍક્સ્ટર્નલ અફૅયર્સ મિનિસ્ટર તરીકે કામ કરી ચૂક્યો છે.
ગીતા બાલી પછી ભારતીય ફિલ્મોમાં જો કોઇ સ્વાભાવિક અભિનેત્રી આવી, તો એ એક માત્ર તનૂજા. એની દીકરી કાજોલ પણ ગીતાબાલી અને તનૂજાની બિલકુલ બરોબરીએ રહી શકે, એવી સમર્થ અભિનેત્રી છે.
આજની ફિલ્મોમાં એક ઍક્ટ્રેસ તરીકે પરફેક્ટ છોકરી અનુષ્કા શર્મા છે. તનૂજા નૂતનની બહેન થાય, પણ બન્ને બહેનોને એકબીજા સાથે કદી બન્યું નથી. કૌટુંબિક મિલ્કતના ઝગડામાં નૂતન એકલી પડી ગઇ અને એની માં શોભના સમર્થ અને તનૂજા સામે પક્ષે રહ્યા. નહિ તો નૂતન અને તનૂજા બન્ને સ્વિત્ઝરલેન્ડમાં ભણીને મોટી થઇ છે. આમ જુઓ તો, શોભના, નૂતન, તનૂજા કે ઈવન કાજોલ... પેલું ઈંગ્લિશમાં કહે છે તેમ, ''કન્વૅન્શનલી બ્યૂટીફૂલ'' નથી. પણ હેમા માલિની કે મુમતાઝ જેવું મૅઇક-અપ મેનોએ ઊભું કરી આપેલું રૂપ પણ નથી. હેમા કે મુમતાઝને માથેથી વિગ કાઢી લો, પછી જુઓ ભાયડાના ભડાકા...! મુમતાઝ અફ કૉર્સ અભિનેત્રી એટલે કે ઍક્ટ્રેસ તરીકે તો ઘણી ઊંચી કલાકાર અને ખૂબ સંઘર્ષ કરીને આગળ આવી છે, જ્યારે હેમા માલિનીને ઈવન કૅન્ટ પ્યૂરીફાયરના નાનકડા-બબૂકડા રોલમાં ય બે વાક્ય બોલતા આવડતું નથી. નસીબના જોરે બહેન નામ, દામ અને ધરમ કમાઇ ગયા. જ્યારે તનૂજા, અમદાવાદીઓ એકના એક શબ્દો વાપરે રાખે છે, એ ''નૅચરલ-ઍક્ટિંગ, હોં'' મુજબ સાચે જ સ્વાભાવિક અભિનેત્રી છે.
તનૂજાનો એક મજેદાર કિસ્સો મને જૉય મુકર્જીના ભાઇ શુબિર મુકર્જીએ એના ઘેર કીધો હતો : તનૂનો જમાઇ અજય દેવગન આજની તારીખે ય અઢળક સિગારેટો પીએ છે, જેને 'ઈનકૉરિજીબલ સ્મોકર' (સુધરે નહિ એવો ફુંકણીયો) કહે છે. દીકરી કાજોલની હઠ સાંભળીને તનૂજાએ જમાઇરાજાને સિગારેટ બંધ કરવા વિનંતીથી માંડીને ધમકી-ફમકી ય આપી. જવાબમાં પેલો એટલું જ બોલ્યો, ''પહેલે આપ બંદકર કે દિખાઇયે...'' યસ. મૉમ શોભના સમર્થની માફક દીકરી તનૂજા ય ચૅઇન-સ્મૉકર છે, પણ વિદ્વાન પણ એટલી જ. શૂટિંગમાં થોડો સમય પણ બ્રેક પડે, એટલે એ કોઇ ક્લાસિક નૉવેલ લઇને વાંચવા બેસી જાય છે. એ વાત જુદી છે કે, પોતાને બીજાઓથી પર સમજનાર આ ફિલ્મસ્ટારો નૈતિકતાથી જોજનો દૂર છે. થોડા સમય પહેલા, મુંબઇની એક ગર્લ્સ-સ્કૂલના પ્રોગ્રામમાં રાજેશ ખન્નાવાળી અંજુ મહેન્દ્રુ અને તનૂજા મુખ્ય મેહમાનો તરીકે ગઇ હતી. ત્યાં બન્ને ઑડિયન્સમાં બેઠી બેઠી ખુલ્લેઆમ સિગારેટ પીતી કૅમેરામાં ઝડપાઇ ગઇ હતી, પણ એ વાતનો બેમાંથી એકે યને અફસોસ નહતો.
યસ. આ દેવલાલી તો નાસિક પાસે આવ્યું, પણ આજ સુધી ઘણા બધા એસમજતા રહ્યા કે, 'ઈમ્તિહાન'નું શૂટિંગ આપણા માઉન્ટ આબુમાં થયું છે. નખી લૅઇકની આજુબાજુના મકાનો અને આ ફિલ્મના લોકેશન્સ ઉપરથી આપણે જોયેલા માઉન્ટ આબુનો જ ખ્યાલ આવે. આવા ભ્રમમાં રહેનારાઓમાં એક નામ મિસ્ટર અશોક દવેનું ય હતું. '
૭૪ની સાલમાં આ ફિલ્મ આવી ત્યારે સિનેમામાં મોડા ના પહોંચ્યા હોત તો આજ સુધી માઉન્ટ આબુવાળી આવી ધૂપ્પલ ન ચાલી હોત.
ફિલ્મના ટાઇટલ્સમાં જ આભાર માની દેવાયો છે, દેવલાલીની 'બાર્ને' સ્કૂલ, મુંબઇની સોફીયા કૉલેજ અને ખાર-મુંબઇની જ બીપીએમ હાઇસ્કૂલનો, ફિલ્મનું શૂટિંગ કરવા દેવા બદલ.
